आयुर्वेद - आयुष्याचा वेद - म्हणजेच निरोगी आयुष्य मिळविण्यासाठी काय करावे, काय करू नये हे सांगणारे शास्त्र. आयुर्वेद शास्त्राचा मुख्य हेतु स्वस्थ व्यक्तीचे स्वास्थ्य रक्षण करणे होय. म्हणूनच आयुर्वेदात दिनचर्या म्हणजेच अगदी सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत काय करावे ? काय करू नये ? रात्रीचर्या तसेच ऋतुचर्या म्हणजे त्या त्या ऋतूत काय करावे , काय करू नये या गोष्टी सांगून ठेवल्या आहेत. म्हणूनच आयुर्वेद शास्त्रतील सांगितलेल्या नियमांचे पालन केल्यास आपले स्वास्थ्य निरोगी रहाते. आणि एखादा आजार झालाच तर तो पंचकर्म , आयुर्वेदिक औषधी , आहार इत्यादींच्या सहाय्याने तो समूळ काढण्याचे मार्गदर्शन आयुर्वेद शास्त्रात केलेले आहे.

आयुर्वेदामधे उपचार हे मुख्यतः दोन प्रकारे केले जातात .
१. शोधन कर्म - पंचकर्म व उप कर्मांच्या सहाय्याने शरीरांची शुद्धी करणे.
२. शमन कर्म - यात आयुर्वेदिक औषधी उपचार जसे गोळ्या , चूर्ण , काढे , तेल , तूप , इत्यादींच्या सहाय्याने आजार कमी किंवा नाहिसा केला जातो.

शोधन -वाढलेल्या दोषांना (वात, पित्त, कफ) शरीराबाहेर काढणे म्हणजे शोधन होय. साध्या भाषेत शरीराची सर्व्हिसिंग करणे होय (Body detoxification). यामध्ये आजार औषध देऊन शरीरातच जिरून न टाकता तो आजार शरीरातून बाहेर काढण्याचा प्रयत्न कला जातो. यामुळे आजार समूळ नष्ट होतो व तो सहसा होत नाही. जुनाट व काही असाध्य व्याधींमध्ये औषधींनी विशेष फरक पडत नाही अशा व्याधींमध्ये पंचकर्माने लवकर व चांगला फरक पडू शकतो.

पंचकर्मांमध्ये खालील 5 कर्मांचा अंतर्भाव होतो.
१. वमन
२. विरेचन
३. बस्ती
४. रक्तमोक्षण
५. नस्य

हे पंचकर्म करण्यापूर्वी स्नेहन म्हणजे संपूर्ण शरीराला मालिश ( मसाज ) करणे व स्वेदन म्हणजे सर्व शरीराला वाफ ( steam ) हे कर्म केले जातात. प्रत्येक पेशंटला हे पाचही पंचकर्म केलेच पाहिजे असे आवश्यक नाही तर पेशंटची प्रकृती, वय, ऋतू, जुना आजार या सर्वांचा सारासार विचार करून वैद्य पेशंटला कुठला उपचार घ्यायचा हे ठरवितात. वात, पित्त व कफ यापैकी एखादाही दोष वाढलेला किंवा कमी झालेला असल्यास शरीरात आजार किंवा रोग निर्माण होत असतात .

पंचकर्म करताना त्या पेशंटची शक्ती पहिली जाते तसेच रुग्णांची उपचार स्विकारण्याची शारीरिक क्षमता तपासली जाते व वैद्यांना योग्य वाटले तरच पाचन औषधे आधी देऊन स्नेहन, स्वेदन ही पूर्वकर्म केले जातात.